آداب تعلیم وتعلم دراسلام
پژوهشگر:مریم علیجانی
«در طول تاریخ و در بین جوامع انسانی مسئله تعلیم و تعلم همواره مورد توجه بوده و ملازمت و پیوستگی معلم و متعلم در امر تعلیم وآموزش موجب پدید آمدن حقوقی بین آنها شده است. امروزه در جوامع علمی رعایت حقوق متقابل استاد و شاگرد و کرامت بین آنها به قدری از منظر اخلاق اسلامی فاصله گرفته است ولی از آنجا که ارتباط معنوی استاد و دانشجو در تعلیم و تعلم اهمیت فراوانی دارد منابع غنی در دین اسلام برای معرفی این رابطه معنوی که از آن به حق معلم و متعلم یاد شده موجود است که از جمله آنان رساله حقوق امام سجاد علیه السلام می باشد که ایشان اشارات ظریفی به لزوم کرامت بین استاد و متعلم به شکل متقابل داشته اند.»
حق استاد و رهبر علمی
از مهم ترین حقوق معلم واستاد برشاگرد، احترام وبزرگ داشت معلم می باشد که بسیارمهم وحائز اهمیت است. چون در روایات بسیاری احترام به عالمان واندیشمندان مورد تاکید قرار گرفته است. دراین رابطه حدیثی ازپیامبر صلی الله علیه وآله روایت شده است که می فرمایند:« حرمه العالم بعلمه کحرمه الشهدا و الصدیقین» در این حدیث حرمت عالمان همانند و هم سنگ حرمت شهیدان و صدیقین معرفی شده است.
امام سجاد علیه السلام دررساله حقوق خویش می فرماید: «حق کسی که تو را تعلیم می دهد برتو آن است که در تعظیم و تکریم و احترام او کوتاهی نکرده محضر و مجلس او را بزرگ شماری و به نحو احسن به گفتار او در حال درس گوش فرا دهی و با پیشانی باز از گفتار و درسش استقبال کنی، برای آنکه بتواند در آموزش تو موفق باشد تو خود نیز استاد را در این امر کمک کن به این بیان که در حال درس و شنیدن سخنان استاد ذهنت را کاملا آماده کن و دقت داشته باش و قلب و دلت را برای پذیرش آنچه مشغولی، پاک گردان و خاطراتت را در آن حال فراموش کرده به لذایذ و امور شهوانی فکر نکن و بدان که تو از طرف معلم و استاد رسالت داری تا آنچه را از او می آموزی به غیر خودت منتقل نمایی و باید همان طور که شنیده ای به دیگران انتقال دهی و چیزی از آن کم یا به آن اضافه نکنی.
«تاکید امام سجاد علیه السلام بر گوش فرا دادن و با روی باز به استقبال درس استاد رفتن است. حضرت در این بیان لفظ «استماع» را به کار برده اند که فرق آن در زبان عربی با کلمه «سماع» در این است که در «استماع» نوعی دقت و دلدادگی و تعهد در فراگیران وجود دارد به خلاف «سماع» که به معنی به گوش خوردن و رها شدن مطالب از قلب و روح است.
امام علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «زمانی که در نزد دانشمندی نشسته ای پس بر شنیدن نسبت به گفتن حریص تر باش و خوب گوش دادن را بیاموز همانگونه که خوب گفتن را می آموزی و سخن هیچ کس را قطع نکن».
«نکته مهم دیگری که امام سجاد علیه السلام دررساله حقوق خویش به آن تاکید دارد که باعث نشر علوم آموخته میشود، انتقال آموزه ها به دیگران است. همانطور که در روایات هم بر زکات علم ونشروپراکنده ساختن آن توصیه شده است.بنابراین نشر علم از واجبات حقوقی محسوب میشود که شاگرد ومتعلم باید آن رادرنظربگیرند؛ منتهی به گونه ای که چیزی به آن افزوده یا کم نگردد یعنی همان رعایت اصل امانتداری.»
حق متعلم وشاگرد بر استاد
اما حق جاهل برعالم یا همان متعلم وشاگرد برمعلم آن است که :
«اما حق آنان که در علم دانش آموز تواند این است که بدانی خدای عز و جل با علمی که به تو داده و گنجینه هایی که بر تو گشوده تورا سرپرست آنان کرده است. پس اگر آنان را نیکو تعلیم دهی و برای آنان درشتی نکنی و برای ایشان خشم نگیری خدا به فضل خویش علمت را می افزاید و اگر علم خود را از مردم بازگیری یا هنگامی که از تو آموختن علم می خواهند با آنان با درشت خویی رفتار کنی بر خداست که علم و نورانیت آن را از تو باز گیرد و منزلتت را از دلها ساقط کند.» «بنابراین اولا معلم بداند که خداوند متعال او را امام و راهنما قرار داده است به جهت علمی که به اوعطا نموده است. و کلید خزائن حکمت رابه او داده است. ثانیا باید به آن ها که نمی دانند احسان و نیکی نموده و از علمی که خداوند به او اعطا نموده با مهربانی به آنها بیاموزد و در نصیحت وراهنمایی آنان با صبر و حوصله قدم بردارد و برای نجات جامعه از جهل و نادانی از خزانه علمی که خدا در اختیاراوقرارداده است انفاق نماید،ولی اگراز آنچه می داند انفاق ننماید و علم خود را از دیگران در یغ نماید، خیانت کار بوده و نسبت به بندگان خداوند ظالم محسوب می شود.»
پیامبر صلی الله علیه وآله می فرمایند:«یک معلم شایسته کسی است که شاگردان خود را از تکبر به تواضع دعوت میکند واز حیله گری و چاپلوسی به خلوص و خیرخواهی فرامی خواند وازجهل به علم می کشاند.»
«بنابراین استاد شایسته کسی است که بارفتارخود دانشجو رابه کسب فضایل ترغیب وازآلودگی به رذایل اخلاقی دورکندو دیدن او انسان را به یاد خدا بیاندازد و سخن گفتنش به علم دانشجو بیفزاید. »1
«درآثاری که ازدانشمند بزرگ محمدغزالی بجای مانده است به ویژگی های معلم اشاره شده است که آزآن جمله می توان به این خصوصیات اشاره کرد: مهربانی و همدردی با دانش آموزان، تلفیق دانش و کردار، دیانت و اخلاص، تعادل روانی معلم.
غزالی توصیه میکند که معلمی که عهدهدار آموزش است باید دارای ویژگیهای نظیر تعهد، صلاحیت، خوش اخلاقی، اخلاص، باسواد بودن، متانت، گشاده رو بودن، شجاعت و غیره باشد. از دیدگاه غزالی آموزش وظیفه و تعهد معلمان است ودر چنین سازمانی استاد باید از ویژگیهای خاص برخوردار باشد. از جمله اینکه به اخلاق و علم متعهد باشد و به آن عمل نماید و دارای وقار و متانت باشد و از تکبر بپرهیزد.»2
1- جعفری،زهره، حسینی راضیه ،شیخ الاسلامی ،نفیسه سادات،زیر ساخت های اخلاق اسلامی،آداب تعلیم وتعلم ازمنظر رساله حقوق امام سجاد(ع)،پژوهش های اخلاقی،پاییز 1394شماره 21 https:www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1225621
2-داورپناه،ابوسعید،علوی،حمیدرضا،رستمی نسب ،عباسعلی،بررسی تطبیقی ویژگی ها وروابط معلم وشاگرد ازدیدگاه امام محمد غزالی وتوماس آکویناس،مطالعات روانشناسی تربیتی،بهاروتابستان 1390،شماره 13 از22تا57 https:www.noormags.ir/view/fa/articlepage/957851
آخرین نظرات