به مناسبت شروع سال تحصیلی
فضیلت علم ونشانه های عالمان
تحصیل علم و دانش در اسلام اهميت زيادى دارد. تا آنجا كه قرآن شريف برنامه ۲۳ ساله پيغمبر اكرم را برنامه تعليم و تعلم می داند و اولین سوره ای که بر پیامبر (ص) نازل شده راجع به علم و دانش است؛ آنجا که خدای متعال درسوره علق به پیامبر اکرم (ص) می فرماید: ……اِقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ 3 الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ 4 عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ….. 5 یا در سوره زمر می فرماید: قلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ) زمر، آیه 9) بگو آیا کسانى که می دانند و کسانى که نمی دانند یکسانند ؟ تنها خردمندان متذکّر می شوند )و پند می پذیرند(.
همچنین روایات متعددی نیز از پیامبر اکرم (ص) و معصومین علیهم السلام در اهمیت علم و دانش و جایگاه طالبان علم وارد شده است. از جمله : فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) طَالِبُ الْعِلْمِ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ أَحَبَّهُ الْمَلَائِكَةُ وَ أَحَبَّهُ النَّبِيُّونَ وَ لَا يُحِبُّ الْعِلْمَ إِلَّا السَّعِيدُ وَ طُوبَى لِطَالِبِ الْعِلْمِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ….هَذِهِ الْآيَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ. جوینده علم و دانش محبوب خداوند متعال و ملائکة و پیامبران می باشد و علم و دانش را جز افراد خوشبخت و سعادتمند دوست نمی دارند. پس خوشا به حال ایشان در روز قیامت… (جامع الأخبار(للشعيري) / ص38 ) نیز امام صادق (ع) فرمود: : مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ عَمِلَ بِهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ دُعِيَ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِيماً فَقِيلَ تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلَّهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ «امام صادق (ع) می فرماید: کسی که علمی را یاد بگیرد و به آن عمل کند و براى خدا آن را به دیگران تعلیم دهد، در ملکوت آسمانها او را عظیم می خوانند و می گویند : براى خدا آموخت، براى خدا عمل کرد، و براى خدا به دیگران تعلیم داد.) الکافی ، ج 1، ص 35)
نشانه های عالمان : پیامبر اکرم (ص) در این زمینه می فرماید: «من احب ان ینظر الی عتقاء الله من النار فلینظر الی المتعلمین» .هر کس دوست دارد به آزاد شدگان از آتش جهنم نگاه کند به طالبان علم و دانش نظر کند. ( بحار الانوار ج 1 ص 184 ) بنابراین باید دید نشانه های عالمان واقعی چه می باشد؟
1-علم ،حلم وسکوت:
عالمان واقعی اهل صبر و سکوت می باشند. در این آیه کریمه به این نکته اشاره می کند : عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما ( فرقان، آیه 63) بندگان خداى رحمان كسانى هستند كه بدون تكبر بر زمين راه مىروند و هنگامى كه جاهلان آنها را مورد خطاب قرار دهند، با متانت سخن مىگويند .امام صادق علیه السلام از قول امیرالمومنین علی علیه السلام می فرماید: عالم سه نشانه دارد: علم و حلم و سکوت و برای متظاهر به علم سه نشانه وجود دارد: با برتر از خود به ناروا نزاع می کند و به فروتر از خود به چیرگی ستم می کند و حامی ستمگران است. (کافی جلد ۱ صفحه ۳۷ )
2-پرهیز عالمان از ثروت اندوزی:
… وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ( توبه، آیه 34). ﻭ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﻛﻪ ﻃﻠﺎ ﻭ ﻧﻘﺮﻩ ﻣﻰ ﺍﻧﺪﻭﺯﻧﺪ ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺭﺍﻩ ﺧﺪﺍ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻨﺪ ، ﺑﻪ ﻋﺬﺍﺏ ﺩﺭﺩﻧﺎﻛﻲ ﻣﮋﺩﻩ ﺩﻩ . یکی از نشانه ها و شاخصه های عالمان دنیایی مال اندوزی و توجه مفرط به مظاهر دنیوی است که از بزرگترین آفت ها برای عالمان و نخبگان یک جامعه است.
امام باقر علیه السلام نیز در مذمت ثروت اندوزی عالمان دینی در ضمن روایتی درباره آیه کنز فرمودند: چون مال از دو هزار درهم بگذرد مشمول این آیه می شود و علما هر شب به حساب مال خود می رسند و … حکیمی، الحیات، ج. ص (222
این روایت نشان از اهمیت بی اعتنایی کردن عالمان دینی به مال اندوزی دارد و این که حساسیت این امر در مورد عالمان دینی بسیار بیشتر از سایر مردم می باشد.
3- آشنایی کامل عالمان با معارف دینی:
یک عالم واقعی با توجه و دقت کامل به کسب علم ودانش می پردازد. و اشراف کامل به مطالب علمی در حیطه علم مورد نظر دارد. در این مورد امام باقر علیه السلام فرمود: « مَن أفتَي النّاسَ بغير علمٍ و لا هديً لَعَنتهُ ملائكهُ الرّحمه و ملائكهُ العذابِ و لَحِقهُ وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتياه». هر کس بدون داشتن اطلاع و بدون این که در آن باره راهنمایی شده و استادان لایق و صاحب صلاحیت دیده باشد به مردم درباره دین چیزی بگوید و فتوایی و نظریه ای ابراز دارد هم ملائکه ی رحمت او را لعنت می کنند و هم ملائکه عذاب و تا هر وقتی که هر کسی به فتوای او عمل کند و نظر او را بپذیرد و ملاک قرار دهد وزر و وبال آن انحراف به گردن او خواهد بود. (حکیمی، الحیات،ج. 9، ص. 563)
4-پرهیز از حسادت: از جمله صفات رذیله که عالمان باید از آن بپرهیزند حسادت است. در تعالیم اسلامی حسادت نه تنها در امور مادی بلکه در امور معنوی که هیچ مزاحمتی در آن نیست و هر کس می تواند به آن دست یابد اثر می گذارد. شعله حسادت چنان خطرناک است که با کسب علم نیز فرو نمینشیند.
امام باقر علیه السلام در روایاتی به این مورد اشاره فرمودند: « انسان عالم به شمار نخواهد آمد مگر وقتی که نسبت به کسی که از او بالاتر است حسادت نورزد و عالمی که از او پایینتر است را تحقیر نکند.» بر حسب آنچه در روایات وارد شده است یکی از گروه هایی که در روز قیامت قبل از حساب وارد جهنم می شوند علمایی هستند که حسودند. ( العلماء اذا حسدوا ) .بالاترین درجه حسادت در میان علماست و بیشترین گروهی که به آن دچار می شوند علما هستند و علم این جهت را دارد که انسان را گرفتار حسادت می کند .
5-پرهیز از شهرت طلبی و مقام جوئی: از مهم ترین خصوصیات طالبان حقیقی علم و دانش پرهیز از کسب شهرت و پست و مقام می باشد. در این زمینه امام باقر علیه السلام می فرماید: هر که علم را برای آن بخواهد که در برابر علما فخر کند یا با سفیهان به مخاصمه و جدال در افتد یا مردم را متوجه خود سازد باید جای خود را در آتش برگزیند. ریاست جز به اهل آن شایسته نیست)حکیمی، الحیات، ج2، ص 568) این حدیث گهربار دربردارنده و بیان کننده سه ویژگی است که تلاش گران عرصه علم و دانش باید نفس خود را از آلوده شدن به آن باز دارند.: فخرفروشی نسبت به دیگر علما، جدال با کم خردان، توجه دیگران را به سمت خویش جلب کردن.
6-ترویج علم : از وظایف بسیار مهم طالبان علم این است که: به ابلاغ و ترویج علم و دانش بپردازند. امام باقر علیه السلام در این زمینه می فرماید: کسی که راه هدایت را به دیگری تعلّم کند پاداش کسی را دارد که به آن عمل میکند و از پاداش راه آموزان نیز چیزی کاسته نمی شود. (همان، جلد ۱ صفحه ۱۱۳ ) امام صادق علیه السّلام فرمودند: اِنَّ لِکُلِّ شَی ءٍ زَکاهً، وَ زَکاهُ العِلمِ اَن یُعَلِّمَهُ اَهلَهُ( تحف العقول، ص364 ) برای هرچیزی زکاتی است و زکات علم تعلیم آن به دیگران است. بنابراین روحیه ی بخشندگی، در همه جا خوب است؛ از جمله، در مورد علم. بعضی افراد به احتکار دانش می پردازند، انحصارطلبند و آنچه را می دانند به دیگران آموزش نمی دهند. به این خصلت ناپسند، «بخل علمی» گویند.
امّا بعضی افراد کریمانه و سخاوتمندانه، آنچه را می دانند به دیگران نیز می آموزند. این افراد نه تنها ضرر نمی کنند، بلکه سود نیز می برند؛ نه تنها از علمشان کم نمی شود، بلکه به آن افزوده نیز می گردد. پرداخت زکات مال، مایه ی رشد ثروت و سرمایه می شود. پرداخت زکات علم نیز، دانش عالمان را بارورتر و افزون تر می سازد. حضرت علی(علیه السلام) در سخنان ارزشمند و حکمت آموزی که به یار وفادارش، کمیل، بیان کرده، فرمودند: «المالُ تنقصُه النّفقة، و العلمُ یزکو علی الإنفاق».( نهج البلاغه، حکمت147) دارایی و ثروت را هر چقدر انفاق کنند از آن کم می شود، امّا علم و دانش با انفاق و انتقال به دیگران رشد می یابد.
پاسخ به یک سوال : باید توجه داشت که آن چه ذاتی علم است آگاهی و کشف حقیقت است . اما آن چه در پی علم، برای عالم حاصل می شود یا خشوع و خشیت است یا غرور و استکبار. چنان چه از یک سو در قرآن آمده است « انما یخشی الله من عباده العلماء ( فاطر, آیه (28 « از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند» از سوی دیگر گفته شده است:« العلم هو الحجاب الاكبر ».
راز این دوگانگی درچیست؟ برخی در پرتو علم به حکمت استوار خداوند و توجه به خدا راه پیدا میکنند و در برابر او سر تعظیم فرود می آورند. اما برخی در سایه علم به مراتب علمی خود توجه میکنند و احساس بی نیازی نسبت به دیگران و حتی نسبت به خدا به آنها دست می دهد که از آن به غرور علمی و حجاب اکبر تعبیر می شود و در این باره به طور تقریبی فرقی میان علم فیزیک و علم توحید نیست. راز این دو گانگی چیست؟ امام خمینی (ره) در کتاب جهاد اکبر به این سوال پاسخ می فرماید: « گاهی علم توحید نیز برای انسان حجاب می شود. هر چه این مفاهیم، در قلب گنه کار و غیر مهذّب انباشته گردد، حجاب زیادتر می شود. در نفسی که مهذّب نشده علم، حجاب ظلمانی است؛ « العلم هو الحجاب الأکبر»؛ لذا شرّ عالِم فاسد برای اسلام، از همۀ شرور خطرناک تر و بیش تر است. علم، نور است؛ ولی در دل سیاه و قلب فاسد، دامنۀ ظلمت و سیاهی را گسترده تر می سازد. علمی که انسان را به خدا نزدیک می کند، در نفس دنیاطلب باعث دوری بیش تر از درگاه ذی الجلال می گردد.» (جهاد اکبر یا مبارزه با نفس، ص 212 )
بنابراین باید توجه داشت ؛ درس خواندن لازم است؛ ولی تحصیل علوم، باید مقدمه برای تهذیب نفس و تخلّق به اخلاق کریمه و رسیدن به تقوی باشد؛ اما متأسفانه برخی افراد، تا آخر عمر در مقدمه مانده و ذی المقدمه را فراموش کرده اند!
آخرین نظرات