تدوین: معاونت پژوهش مدرسه علمیه الزهراء(س) گرگان شهریور 1400
فضیلت علم
قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ) زمر، آیه 9)
بگوآیا کسانى که می دانند و کسانى که نمی دانند یکسانند ؟ تنها خردمندان متذکّر می شوند )و پند می پذیرند(.
قال امام صادق (ع): مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ عَمِلَ بِهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ دُعِيَ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِيماً فَقِيلَ تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلَّهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ«
امام صادق (ع) می فرماید: کسی که علمی را یاد بگیرد و به آن عمل کند و براى خدا آن را به دیگران تعلیم دهد، در ملکوت آسمانها او را عظیم می خوانند و می گویند : براى خدا آموخت، براى خدا عمل کرد، و براى خدا به دیگران تعلیم داد.) الکافی ، ج یک، ص 35)
باید دانست آن چه ذاتی علم است آگاهی و کشف حقیقت است . اما آن چه در پی علم، برای عالم حاصل می شود یا خشوع و خشیت است یا غرور و استکبار.
چنان چه از یک سو در قرآن آمده است « انما یخشی الله من عباده العلماء ( فاطر, آیه (28 « از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند» از سوی دیگر گفته شده است:
« العلم هو الحجاب الاكبر ». راز این دوگانگی درچیست؟ برخی در پرتو علم به حکمت استوار وعالم مطلق هستی توجه به خدا پیدا می‌کنند و در برابر او سر تعظیم فرود می آورند و برخی در سایه علم به مراتب علمی خود توجه می‌کنند و احساس بی نیازی نسبت به دیگران و حتی نسبت به خدا به آنها دست می دهد که از آن به غرور علمی و حجاب اکبر تعبیر می شود و در این باره به طور تقریبی فرقی میان علم فیزیک و علم توحید نیست. چنانکه امام خمینی (ره) فرموده‌اند:گاهی علم توحید نیز برای انسان حجاب می شود. هر چه این مفاهیم، در قلب سیاه و غیر مهذّب انباشته گردد، حجاب زیادتر می شود. در نفسی که مهذّب نشده علم، حجاب ظلمانی است؛ «العلم هو الحجاب الأکبر»؛ لذا شرّ عالِم فاسد برای اسلام، از همۀ شرور خطرناک تر و بیش تر است. علم، نور است؛ ولی در دل سیاه و قلب فاسد، دامنۀ ظلمت و سیاهی را گسترده تر می سازد. علمی که انسان را به خدا نزدیک می کند، در نفس دنیاطلب باعث دوری بیش تر از درگاه ذی الجلال می گردد. علم توحید هم اگر برای غیر خدا باشد، از حجب ظلمانی است؛ چون اشتغال به ما سوی الله است. اگر کسی قرآن کریم را با چهارده قرائت «لما سوی الله » حفظ باشد و بخواند، جز حجاب و دوری از حق تعالی، چیزی عاید او نمی شود… » (جهاد اکبر یا مبارزه با نفس، ص 212.( مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ، جلد 4مقالات عرفانی 403ص درس خواندن لازم است؛ ولی تحصیل این علوم، مقدمه برای تهذیب نفس و تخلّق به اخلاق کریمه است؛ اما متأسفانه برخی افراد، تا آخر عمر در مقدمه مانده و ذی المقدمه را فراموش کرده اند!
نشانه های عالمان :
امام باقر (ع ) در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله مسئولیت عالمان در فساد و صلاح جامعه اینگونه بیان می کند : دو گروه از امت من هستند که هرگاه صالح باشند امت من به صلاح می گرایند و هرگاه فاسد گشتند امت فاسد می‌شوند .گفتند ای رسول خدا این دو گروه کیانند: فرمود: فقیهان و عالمان دین و امیران وحاکمان سیاسی. (الحیات، جلد ۱۱ ، صفحه ۵۰۹)
1. علم ،حلم وسکوت
عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما ( فرقان، آیه 63) بندگان خداى رحمان كسانى هستند كه بدون تكبر بر زمين راه مىروند و هنگامى كه جاهلان آنها را مورد خطاب قرار دهند، با متانت سخن مىگويند .امام صادق علیه السلام از قول امام امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ای جوینده علم عالم سه نشانه دارد: علم و حلم و سکوت و برای متظاهر به علم سه نشانه وجود دارد: با برتر از خود به ناروا نزاع می کند و به فروتر از خود به چیرگی ستم می کند و حامی ستمگران است. (کافی جلد ۱ صفحه ۳۷ )
2. پرهیز عالمان از ثروت اندوزی
… وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ( توبه، آیه 34). ﻭ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﻛﻪ ﻃﻠﺎ ﻭ ﻧﻘﺮﻩ ﻣﻰ ﺍﻧﺪﻭﺯﻧﺪ ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺭﺍﻩ ﺧﺪﺍ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻨﺪ ، ﺑﻪ ﻋﺬﺍﺏ ﺩﺭﺩﻧﺎﻛﻲ ﻣﮋﺩﻩ ﺩﻩ .
یکی از نشانه ها و شاخصه های عالمان دنیایی مال اندوزی و توجه مفرط به مظاهر دنیوی است که از بزرگترین آفت ها برای عالمان و نخبگان یک جامعه است.
امام باقر علیه السلام نیز در مذمت ثروت اندوزی عالمان دینی در ضمن روایتی درباره آیه کنز فرمودند: چون مال از دو هزار درهم
بگذرد مشمول این آیه می شود و علما هر شب به حساب مال خود می رسند و اگر پول نقد در نزد کسی بیش از ۲ هزار درهم باشد آن را بیرون می برند و تقسیم می‌کنند و در نزد آنها بیش از ۲ هزار درهم نمی ماند. )حکیمی، الحیات، ج. ص (222
این روایت نشان از اهمیت بی اعتنایی کردن عالمان دینی به مال اندوزی می باشد و این که حساسیت این امر در مورد عالمان دینی بسیار بیشتر از سایر مردم می باشد.
3. آشنایی کامل عالمان با معارف دینی
امام باقر علیه السلام فرمود: « مَن أفتَي النّاسَ بغير علمٍ و لا هديً لَعَنتهُ ملائكهُ الرّحمه و ملائكهُ العذابِ و لَحِقهُ وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتياه». هر کس بدون داشتن اطلاع و بدون این که در آن باره راهنمایی شده و استادان لایق و صاحب صلاحیت دیده باشد به مردم درباره دین چیزی بگوید و فتوایی و نظریه ای ابراز دارد هم ملائکه ی رحمت او را لعنت می کنند و هم ملائکه عذاب و تا هر وقتی که هر کسی به فتوای او عمل کند و نظر او را بپذیرد و ملاک قرار دهد وزر و وبال آن انحراف به گردن او خواهد بود. (حکیمی، الحیات،ج. 9، ص. 563)
4. پرهیز از حسادت
از جمله صفات رذیله که عالمان باید از آن بپرهیزند حسادت است. در تعالیم اسلامی حسادت نه تنها در امور مادی بلکه در امور معنوی که هیچ مزاحمتی در آن نیست و هر کس می تواند به آن دست یابد اثر می گذارد. شعله حسادت چنان خطرناک است که با کسب علم نیز فرو نمی‌نشیند.
امام باقر علیه السلام در روایاتی به این مورد اشاره فرمودند: انسان عالم به شمار نخواهد آمد مگر وقتی که نسبت به کسی که از او بالاتر است حسادت نورزد و عالمی که از او پایین‌تر است را تحقیر نکند.
بر حسب آنچه در روایات وارد شده است یکی از گروه هایی که در روز قیامت قبل از حساب وارد جهنم می شوند علمایی هستند که حسودند. ( العلما اذا حسدوا ) بالاترین درجه حسادت در میان علماست و بیشترین گروهی که به آن دچار می شوند علما هستند و علم این جهت را دارد که انسان را گرفتار حسادت می کند .
5. پرهیز از شهرت طلبی و مقام جوئی
امام باقر علیه السلام فرمودند: هر که علم را برای آن بخواهد که در برابر علما فخر کند یا با سفیهان به مخاصمه و جدال در افتد یا مردم را متوجه خود سازد باید جای خود را در آتش برگزیند. ریاست جز به اهل آن شایسته نیست)حکیمی، الحیات، ج2، ص 568)
این حدیث گهربار دربردارنده و بیان کننده سه ویژگی است که تلاش گران عرصه علم و دانش باید نفس خود را از آلوده شدن به آن باز دارند. فخرفروشی نسبت به دیگر علما، جدال با کم خردان،
در پرتو علم خویش چنین مقاصدی در دل داشته باشند جایگاه آنها آتش است و هرگز شایسته رهبری و ریاست برای مردم نخواهند بود. چرا که به فرموده امام علی علیه السلام : آفت علما ریاست دوستی است. ( همان، جلد ،۲ صفحه 567 )
6. ترویج علم
امام باقر علیه السلام می فرمایند: کسی که راه هدایت را به دیگری تعلّم کند پاداش کسی دارد که به آن عمل می‌کند و از پاداش راه آموزان نیز چیزی کاسته نمی شود. (همان، جلد ۱ صفحه ۱۱۳ )
آخرین نظرات